Anavatanı Güney Amerika olarak bilinir. Önce Avrupa’ya getirilen domatesin ülkemizde yüz yıllık bir mazisi vardır. Taze ve işlenmiş olarak en çok tüketilen sebze haline gelmiştir. Seralarda üretim yaygınlaştığından bu yana yaz- kış tazesi bulunur.
Domates B, C, E, ve k vitaminlerince zengindir. Safra kesesine, bağırsaklara ve mide suyuna olumlu tesirde bulunana domates, kan basıncını azaltır, sağlığımıza katkıda bulunur.
Öte yandan yeşil domateste bulunan ‘solanin’ maddesi zehir etkisi ile baş ağrısı yapar, sersemlik meydana getirir. Bu yüzden yeşil, olgunlaşmamış domates çiğ yenmemelidir.
Kültüre alınmaya elverişli yapısı ile 2000 den fazla domates çeşidi üretilmiştir. Bu sayı her yıl artmaktadır. Sofralık ve endüstriye uygun çeşitler farklıdır. Sofralık cinsler sera ve açıkta yetiştirilenler olarak ayrıca gruplandırılır.
Sofralık cinsler ince kabuklu ve eti sulu olup, biftek tabir edilen çok iri cinslerden, kiraz büyüklüğündeki kokteyl domateslere kadar farklı boylardadır. Sırık ve bodur cinsleri mevcuttur. Sırık domatesleri daha verimli ve kalitelidir.
Endüstri domatesleri bazen yuvarlak ama genelde yumurta biçimi olur. Kalın kabuklu, eti nisbeten susuz olup işlenmeye elverişlidir. Bodur cinsleri daha yaygındır. Salça veya sos yapmak maksadı ile ev bahçelerinde de yetiştirilebilir.
Domateslerin olgunlaşma zamanı cinslerine ve iklime göre değişir. Meyveleri kırmızı, pembe, sarı veya turuncu renklerde olabilir.
İKLİM- TOPRAK HAZIRLIĞI
Domates bir ılık,sıcak iklim bitkisidir. Bol güneş ister. Meyvelerinin kızarabilmesi için uzun ve sıcak günlere ihtiyacı vardır. Meyve zamanı en uygun ısı 27 derece civarıdır. Çorağa dayanıklıdır. Bitkisi soğuktan korkar.
Her türlü toprakta yetişebilir. Bol gübreli, süzek ve nemini koruyan toprakları çok sever.
Toprak fide dikiminden en az 1 ay önce 25-30 cm. derinlikte bellenir. Bol miktarda iyi yanmış gübre ilave edilerek güzelce işlenir. Kolayca sulanabilmesi için karıklar halinde düzenlenir. Sıra usulü dikim yapılır. Sıra araları 80-100 cm. fide dikim aralığı ise 35-40 cm. olmalıdır.
TOHUMDAN FİDE YETİŞTİRME
Domates tohumları mart sonlarında dışarı ekilebilir. Drenajı iyi, rüzgardan korunmuş ve bol güneş alan bir yer seçilir.Yanmış ve elenmiş bol gübre ve az miktarda ince kum ilavesi ile kazılır ve güzelce işlenir.
Toprak tırmıkla iyice düzeltilir. Tohumlar seyrekçe serpilir. Üzerleri elenmiş gübre ile 1 cm. Kalınlığında örtülür. Bir tahta yardımıyla hafifçe bastırılır. Süzgeçli kova ile sulanır. İlk sulamada suyuna uygun miktarda fungisit katılır. Fideler çıkıncaya kadar aşırıya kaçmadan muntazaman sulanır.
Fidelerin gerçek yaprakları 4-5 tane olunca irilerinden başlayarak bahçıvan kaşığı ile kökleri zedelenmeden sökülür ve asıl yerlerine dikilir. Fide sökmeden önce yerleri hazır edilmeli, fidelik önceden güzelce sulanmalıdır. Söküm bittikten sonra kalan fideler tekrar sulanır.
HAZIR FİDE NASIL OLMALI
Fide alınırken koyu yeşil yapraklı, kalın ve kısa saplı,bol köklü ve kök boğumları hafif mor olanlar seçilir. Solgun, ince saplı ve aşırı uzamış fideleri almamalıdır.
Gerek fide ,gerekse tohumlar mutlaka güvenilir bir kaynaktan temin edilmelidir.
Fideleme işleri daima akşam üstü yapılmalıdır.
DİKİM VE BAKIM İŞLERİ
Fideler dikim çubuğu yardımı ile 3/2 si toprağa gömülmek suretiyle dikilir. Derhal can suyu verilir.3 gün geçmeden tekrar su verilmez. Domates, meyveleri görünmeden önce fazla sulanmaz. Bir kaç kere çapalanır. Fidelerin gövdeleri kararınca ilk çapa yapılır. Her çapada boğazları biraz daha doldurulur.
Yer domateslerinin boğazları çapalama sırasında iyice doldurularak bitkilerin yerden yükselmesi sağlanır. Çoğu yer cinsleri meyve verdikleri zaman hafif bir destekten memnun olurlar.
Sulama karıklara su doldurularak yapılır. Meyveye duran fideleri haftada bir sulamak yeter. Ya da meyve toplandıktan hemen sonra sulanır. Meyve zamanı arada bir gübre şerbeti vermek verimi çok artırır.
BUDAMA
Domateslerin verimli olması için budanması gerekir.Koltuk alma, doruk alma ve yaprak budaması yapılır. Alt yaprakların dibinden çıkan filizler daha küçükken koparılır. Böylece fideler 2-3 dal şeklinde büyütülür. Buna koltuk alma denir. Bitkinin aşırı yeşile kaçmasını önler ve sağlıklı meyveler büyütür.
Özellikle toprağa değen yapraklar bitki yetişkin bir hal alınca kesilmelidir. Bu da bitkinin hava almasını sağlar ve topraktan gelen mantar hastalıklarını azaltır.
Fazla uzayan sırık domateslerinin doruk dal uçları koparılabilir. Böylece bitki yan dallar verir.
Bitki fazla uzayıp eğilmeye başlamadan sırıkları dikilir. Fideler zedelenmeden yumuşak bağlarla sırığa bağlanır. Bitki uzadıkça bu işlem tekrarlanır. Sırıklar 2 metre boyunda 4-5 cm. Çapında olmalı ve toprağa iyice gömülmelidir. Aksi halde meyve zamanı yıkılabilir. Sırık uçları katranlanarak toprakta çürümesi önlenebilir.
HASTALIKLAR VE ALINACAK TEDBİRLER
Domatesler en çok yaprak küfü, yaprak yanığı gibi mantari hastalıklardan etkilenirler. Uzun süreli verim için mevsim sonuna kadar her 2-3 haftada bir uygun bir fungisitle ilaçlama yapılır. Hastalığın görünmesini beklememelidir.
Böcek türü zararlılar için ise ancak görüldükleri zaman ilaç yapılır.
Hastalık riskini azaltmak ve verimi yüksek tutmak için diğer sebzeler gibi domates de 3 yıl geçmeden aynı yere ekilmez.
SONBAHARDA DOMATESLER
Sonbaharda ilk soğuklar başlamadan önce kızarmamış domatesler dalları ile toplanır. Mümkünse dallar birbirine bağlanır ve hevenk halinde asılarak serin bir yerde kızarmaya bırakılır. Değilse tepsilere kağıt serilir ve domatesler birbirine değmeyecek şekilde yerleştirilir.
Çabuk olgunlaşmaları isteniyorsa yakınlarına bir kaç elma konur. Bu meyvelerden çıkan ethylen gazı domateslerin kolayca kızarmasını sağlayacaktır.
TOHUM ALMA
Kaliteli domateslerden tohum alınarak ertesi yıl yetiştirilebilir. Bunun için mutlaka ilk olgunlaşan domateslerin köke yakın, düzgün, iri, ve sağlam olanları seçilir. İşaret konur ve tamamen olgunlaşıp yumuşayınca koparılır ve tohumları dikkatle ayrılır. Süzgeçte hafifçe yıkanıp bez üzerinde kurutulur. Tamamen kuruyunca ufalanır biraz toz böcek ilacı serpilerek kağıt bir torbaya konur. Üzerine cinsi ve özellikleri yazılır . Rutubetten uzak bir yerde saklanır.