Dünyada teknolojik gelişmeler ve yenilikler her sektörde olduğu gibi tarım sektöründe de hızla gelişmekte ve özellikle artmakta olan dünya nüfusunun beslenme ihtiyacına paralel olarak yetersiz kalan geleneksel üretim metotlarının yerini hızla almaktadır. Tarım sektöründeki teknolojik gelişmeler birim alandan daha fazla ürün almayı hedeflemiş olduğu için, dünyada tarımda sanayileşme ile birlikte özellikle 1970’li yıllarda tarımsal mücadelede kullanılan koruma amaçlı kimyasalların ve gübrelerin kullanımı artmıştır. Zaman içerisinde çiftçiler tarafından kullanılan kimyasallar insan, çevre ve hayvan sağlığını ciddi düzeylerde tehdit etmeye başlamış ve dolayısıyla çiftlik hayvanlarını da etkilemiştir.Günümüzün bilinçli tüketicileri, tükettikleri bitkisel ve hayvansal gıdaların tüm üretim aşamalarını bilmek istemektedirler. Bu nedenle de tüm dünyada tarımsal ürünlerin izlenebilirliği ve sürdürülebilirliği gıda güvenilirliği ve güvenliği açısından oldukça önemli bir konu haline gelmiştir. Tüketicilerin bu haklı talepleri, son yıllarda bitkisel ve hayvansal üretimde etkili olmaya başlayan ve minimum düzeyde tarımsal üretim kriterlerini içeren İyi Tarım Uygulamaları (İTU) kavramını gündeme getirmiştir. İyi Tarım Uygulamaları alternatif bir tarımsal üretim modeli olmayıp; insan, çevre ve hayvan sağlığına zarar vermeyen, gıda güvenliği ve güvenilirliğini sağlayan, uygun dozlarda kimyasalların ve suni gübrelerin kullanımına izin veren bir tarımsal üretim metodudur.
Avrupa’da yaş meyve ve sebze pazarının büyük bir kısmına sahip olan perakendiciler, bu sektörde tüketicilerinin güvenilir gıda talebini karşılayabilmek için 1997 yılında EUREP (Euro Retailer Producer Group) adı altında bir grup kurdular.1999 yılında ise ilk standart olan ve İyi Tarım Uygulamalarının (GAP) gelişmesi için temel unsurları tanımlayan bir çerçeve olan EUREPGAP standartlarını oluşturdular.Verilen ilk standart, EUREPGAP Meyve ve Sebze standardı olmuştur.Bu standart bitkileri ve ıslahı içeren modüler bir standart olan EUREPGAP IFA(Integrated Farms Assurance) ile uyumlaştırılmıştır.EUREPGAP Avrupa’da tarım ve kırsal kalkınma için uzun vadeli, sürdürülebilir bir çerçeve sağlar ve HACCP2 ilkelerini destekleyerek kullanımını teşvik eder (Baghasa, 2008).EUREPGAP standardı 2007 yılının eylül ayında Tayland’da yapılan bir konferansta revize edilerek tüm dünya ülkeleri tarafından kabul görmüş ve GLOBALGAP adını almıştır (Baghasa, 2008).Günümüzde GLOBALGAP, 100’den fazla ülkede 100.000 sertifikalı üretici tarafından uygulanmıştır (http:// www.standart- team.com). Avrupa ülkelerinde başlayan bu uygulama daha sonra dünyada Japonya (JGAP), Çin (ChinaGAP), Meksika (MexicoGAP) ve Tayland(ThaiGAP)’da yayılmıştır. Ülkemizde de bitkisel ve hayvansal üretim ile ilgili İyi Tarım Uygulamaları Yönetmeliği ilk olarak 08.09.2004 tarih ve 25577 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır. Daha sonra bu yönetmelik Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından revize edilerek daha kapsamlı bir hale getirilerek 07.12. 2010 tarih ve 27778 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır (http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr).Hayvansal üretimin birçok yönü biyolojik, kimyasal ve fiziksel tehlikeler tarafından risk altındadır. Bu tehlikeler çiftlik hayvanlarının refahına veya gıda zincirindeki geniş yelpazede hayvansal gıdalara zarar vererek tüketiciler için potansiyel risk oluştumaktadırlar. Hayvansal üretimle ilgili bu tehlikelerin, çiftlik yönetiminde oluşturacakları kötü etkilerine karşı İyi Tarım Uygulamaları aşağıda listelenmiş olan konularda uygulanabilir:
1.Genel çiftlik yönetimi
2.Hayvan sağlığı yönetimi
3.Veteriner ilaçları
4.Hayvan yemi ve suyu
5.Çevre ve altyapı
6.Hayvansal ürünün işlenmesi
1.Genel Çiftlik Yönetimi
Hayvansal üretimde İyi Tarım Uygulamaları prensipleri çerçevesinde çiftlik yönetiminin tüm aşamalarında çiftçinin yerine getirmesi gereken bazı ilkeler vardır. Bu ilkeler şunlardır:
1.1 Yasal Yükümlülükler
Çiftçiler hastalık raporlama, kayıt tutma, hayvanların tanımlanması ve ölü hayvanların imhası gibi hayvansal üretimle ilgili tüm yasal zorunlulukların farkında olmalı ve bunlara uymalıdır.
1.2 Kayıt Tutma
İşletmede hastalık, bir kimyasal tehlike veya fiziksel bir güvenlik sorunu ortaya çıktığında, kayıt tutma işlemi sayesinde çok fazla çaba harcamadan sorunun kaynağı izlenebilir ve kolay bir şekilde ortadan kaldırılır. Bu nedenle çiftçi işletmesindeki aşağıdaki hususları kayıt altına alması gerekir:
a) İşletmeye grup veya bireysel olarak giren – çıkan tüm hayvanları
b) İşletmenin etrafındaki hayvan hareketlerini
c) İşletmede kullanılan tüm yemleri, ilaçları, dezenfektan maddeleri, herbisitleri ve tüketilen tüm maddeleri
d) Besleme ile sağlık programı ve çiftlik yönetimi ile ilgili meydana gelebilecek diğer değişimleri
e) Hastalıkları, enfeksiyonları, hasta veya ölmüş olan hayvanlar hakkındaki bilgilerin tarih, teşhis ve sonuçları gibi detaylarıyla birlikte kayıt altına alınmalıdır.
1.3 Hayvanların Tanımlanması
Hayvanları bireysel veya grup olarak tanımlamak ve izlemek gıda güvenilirliği ve çiftlik yönetimi açısından önemli bir araçtır. Çünkü iyi bir kayıt tutma ve hayvan tanımlama ile gıda güvenilirliği ile ilgili problemin kaynağına kolay bir şekilde ulaşılabilir ve en uygun önlemler alınabilir.
1.4 Hijyen ve Hastalıkların Önlenmesi
Bir işletmede temizlik koşullarını koruyucu ve patojen mikroorganizmaların bulaşmasını önleyeci tedbirlerin alınması modern bir çiftlik işletmesi yönetimindeki temel unsurlardır. Modern bir işletmede alınması gereken bu tedbirlerin amaçları şunlardır:a) Tüm tesislerin hijyen ve güvenliğinin sağlanmasıb) Çiftlik çalışanlarının sağlık koşullarını oluşturmak ve hijyenik çalışma prosedürünü uygulamakc) İşletmeye giren vasıtalar aracılığıyla oluşabilecek bulaşmaları önlemekd) Çiftlikteki hayvanları olası patojen mikroorganizmaların bulaşmalarına karşı korumak için, çiftliğe mesleki amaçla gelenlerle veya diğer ziyaretçilerle temaslarının minimuma indirilmesie) İyi beslenme ve stres koşullarının azaltılması ile çiftlik hayvanlarının sağlıklı olmalarının sağlanmasıf) Tesislerde ve çiftliklerde mevcut hayvan populasyonlarının kayıtlarının tutulması
1.5 Eğitim
Hayvansal üretim teknikleri ve önlemler sürekli değişim içindedirler. Bu değişimleri takip etmek ve uygulayabilmek için çiftçilerin ve çiftlik yöneticilerinin kendileri ve çalışanları için uygun eğitim olanaklarını araştırmaları ve uygulamaları gerekir. Ayrıca kendi bölgelerinde zorunlu olabilecek eğitimlerin farkında olarak yapılmış olan tüm eğitimlerinde kayıtlarının tutulması gerekir.
2.Hayvan Sağlığı Yönetimi
2.1 Biyolojik Tehlikeler
Çiftlik hayvanlarının sahipleri ve çiftlik yöneticileri hayvan sağlığını koruyucu her türlü tedbir almak ve uzmanlarla temas halinde olmak zorundadırlar. Ayrıca hayvan hareketleri üzerindeki kısıtlamalarla ilgili düzenlemelere de uyum sağlamalıdırlar.2.2 Fiziksel Tehlikeler
Çiftlik hayvanlarının sahipleri ve çiftlik yöneticilerinin hayvan refahı kurallarını uygulamaları gerekir. Özellikle aşağıdaki koşullara dikkat edilmelidir:
a) İşletmedeki çalışanlar hayvancılık konusunda deneyimli ve eğitimli olmalıdırlar
b) İşletmedeki tesisler ve makine-ekipmanlar düzgün tasarlanmış olmalı ve hayvanlara fiziksel hasarlar vermeyecek özelliklerde olmalıdırlar
c) Hayvanlar hayvan refahı koşullarına uygun araçlarla taşınmalıdırlar.
3.Veteriner İlaçları ve Biyolojik Maddeler
3.1 Ortak Önlemler
Çiftlik hayvanları sahipleri ve yöneticileri veteriner ilaçları ve biyolojik maddelerle ilgili aşağıdaki bazı hususlara dikkat etmeleri gerekir:a) Hayvancılıkta kullanılan ilaç ve diğer biyolojik maddelerle ilgili kısıtlamaların farkında olmakb) Antimikrobiyallerin yasal gereksinimler ölçüsünde kullanılmasıc) Kullanılan tüm ilaçların ve biyolojik maddelerin kullanıldıkları doz, seri numarası, hangi hayvanlara ne zaman uygulandıklarına dair tüm detayların ayrıntılı kayıtlarının tutulmasıd) Hayvanların taşınmasında kullanılan araçların ve tedavi ünitelerinin mevcut hayvan türlerine uygun ve hayvanlara zarar vermeyecek özelliklerde tasarlanması gerekir.
4. Hayvan Yemi ve Su
4.1 Ortak Önlemeler
Çiftlik hayvanları sahipleri ve yöneticileri yem ve su ile ilgili aşağıdaki önlemleri almak zorundadırlar:
a)Yemlerin iyi tarım uygulama metotlarını uygulayan tedarikçilerden sağlanması
b) Taşıma, depolama ve beslemeden oluşan yem zincirinin; yemi biyolojik, fiziksel ve kimyasal bulaşmalardan önlemek için iyi yönetilmesi gerekir. Ayrıca yem, etiketinde belirtilen talimatlar doğrultusunda mümkün olan en kısa sürede kullanılmalı
c) Biyolojik ve mineral madde içeriği bakımından kalitesi bilinen sular hayvanların tüketiminde ve işletmede sulama suyu olarak kullanılmalı
d) Satın alınan yemlerin satın alınma tarihleri, içerikleri ve hayvanlara verilme şekilleri kayıt altına alınmalı
e) İşletmede yem rasyonları hazırlanırken olası fiziksel, kimyasal ve biyolojik bulaşmalara karşı önlemler alınmalıdır
e) Hayvanların beslenme düzeylerinin hayvan sağlığını, büyümesini ve üretimini teşvik edecek yeterlikte ve kalitede olduğundan emin olunması
f) Hayvanların beslenmelerinin tür, verim ve yaşları dikkate alınarak yaşam ve verim payı ihtiyaçlarını karşılayacak uygun beslenme programları hazırlanmalıdır.
g) İşletmede yemlerin ve tehlikeli kimyasalların depolandığı yerlere hayvanların ulaşmaları önlenmelidir.
4.2 Biyolojik Tehlikeler
Çiftlik hayvanları sahipleri ve yöneticilerinin biyolojik tehlikelerle ilgili alması gereken önlemleri şunlardır:a) Antibiyotiklerin yemlerde büyümeyi teşvik edici katkı maddesi olarak kullanılmadığından emin olunmasıb) Hayvanların meralarda uygun mera rotasyonuna tabi olarak otlatılmalarını sağlamak, parazit bulaşmalarını önlemek ve bunları kayıt altına almakc) Yemlemede ve içme sularında kullanılan makine ve ekipmanların düzenli kontrollere tabi tutularak gerektiğinde temizlenmeleri ve dezenfekte edilmeleri gerekir.
4.3 Kimyasal Tehlikeler
Çiftlik hayvanları sahipleri ve yöneticilerinin kimyasal tehlikelerle ilgili alması gereken önlemleri şunlardır:a) İşletmede bitkisel üretimde kullanılacak olan herbisit ve pestisitlerin uygun dozlarda kullanılmaları ve hayvanların bu kimyasallara maruz kalmalarını minimuma indirecek üretici ve ilgili mevzuat talimatlarına uyulmalıdır. Bu kimyasalların kullanım yerleri ve tarihleri kayıt altına alınmalıdır. b) Yem katkı maddelerinin kullanılmasında üretici firmanın katkı maddesinin hangi dozlarda, nasıl kullanılacağı ve geri çekme periyodlarının takibi ile ilgili talimatların yerine getirilmesi gerekmektedir.
4.4 Fiziksel Tehlikeler
Çiftlik hayvanları sahipleri ve yöneticilerinin fiziksel tehlikelerle ilgili alması gereken önlemleri şunlardır:
Hayvanların barınaklarında ve diğer tesislerde yabancı nesneler, tesis parçaları, tel, plastik torbalar gibi zararlı cisimler olmamalıdır.
5. Çevre ve Altyapı
5.1 Ortak Önlemler
Çiftlik hayvanları sahipleri ve yöneticilerinin alması gereken ortak önlemleri şunlardır:
a) Hayvanların barınakları havalandırma, drenaj ve gübrenin taşınması gibi hayvanların temel ihtiyaçlarnı karşılayacak şekilde inşa edilmelidir. Barınaklardaki yürüyüş alanlarının yüzeyleri kaygan olmamalı ve kolay yıkanabilir özellikte olmalıdır.
b) Çiftlikler endüstriyel kirlilikten ve enfeksiyona neden olan kaynaklardan uzak yerlere kurulmalıdırlar.
5.2 Biyolojik Tehlikeler
Çiftlik hayvanları sahipleri ve yöneticilerinin alması gereken biyolojik önlemleri şunlardır:
a) Çiftlik düzeni ve bina inşaatı hayvanların üretim ve yaş gruplarına göre ayırımı sağlayacak özellikte yapılmalıdır
b) İşletmedeki binalar ve çevre çitleri, diğer çiftlik hayvanlarının ve yabani hayvanların girişlerini engelleyecek şekilde inşa edilmelidir
c) Temiz ve kontamine olmuş yem ve gübre gibi maddelerin birbirlerinden yeterli uzaklıkta depolanmaları gerekir
d) Gübre ve diğer atıkların işletme içerisinde kontrollü depolanması ve uzaklaştırılması gerekir.
5.3 Kimyasal Tehlikeler
Çiftlik hayvanları sahipleri ve yöneticileri, işletmede dezenfektan maddelerin kullanımının üretici firmanın kullanım talimatlarına göre sağlamalıdırlar ve temizlik malzemeleri ile dezenfektanlar hakkında uzman tavsiyelerini almalıdırlar.
5.4 Fiziksel Tehlikeler
Çiftlik hayvanları sahipleri ve yöneticileri hayvanların her türlü tehlikelerden uzak olan mera alanlarında hayvanlarını otlatmalı ve gerekli mera yönetimini sağlamalıdırlar. 6.Hayvancılık ve Ürün Yönetimi 6.1 Biyolojik Tehlikeler Çiftlik hayvanları sahipleri ve yöneticilerinin bu konuda alması gereken önlemler şunlardır:
a) Hayvanların sağlıklı ve temiz ünitelerde kesimlerinin gerçekleştirilmesi ve herhangi bir bulaşmadan korunması
b) Hayvansal ürünlerin birincil üretim aşamasında ve depolanması esnasında hayvan ve çevresel kaynaklı kirlenmelere maruz kalmalarını minimuma indirilmesi
c) Hayvanların ve hayvansal ürünlerin işletmeden gönderilme ve hedef yere ulaşma sürelerinin ve tarihinin kayıt altına alınması gerekir.
6.2 Kimyasal Tehlikeler
Çiftlik hayvanları sahipleri ve yöneticilerinin kimyasal tehlikelere karşı alması gereken önlemler şunlardır:
a) Mevcut mevzuata göre uygulanabilir maksimum kalıntı düzeylerinin aşılmaması gerekir
b) Kesime gitmeyen hasta hayvanın tedavisinin yapıldığından emin olunması
6.3 Fiziksel Tehlikeler
a) Hayvanların taşınması işlemleri esnasında hayvanlar araçlara yüklenmeden önce güvenli ve insani davranışlar çerçevesinde bir araya toplanmalı
b) Yükleme tesisleri uygun koşullarda inşa edilmeli c) Hayvanların yüklenmeleri esnasında fiziksel yaralanmaları önleyici tedbirler alınmalı ve uygulanmalıdır (FAO ve OIE, 2009).
KAYNAKLAR
1. Baghasa, H. 2008. Ministry of Agriculture anad Agrarian Reform.Polıcy Brıef No : 26 European System Related to Good Agricultural Practice (EUREPGAP) (http://ageconsearch.umn.edu/bitstream/48602/2/26_pol_brf_eurepgap_hb_en.pdf).
2. http:// standart- team.com
3. http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr
4. FAO and OIE, 2009. Guıde to Good Farmıng Practıces for Anımal Productıon Food Safety. Food and Agrıculture Organızatıon of The Unıted Natıons, Italy, Rome.