Anavatanı, Ekonomik Önemi ve Yetiştirildiği Bölgeler
Şeftali Rosaceae familyasının Prunus cinsine ait bir türdür. Kültürü yapılan Prunus persica türünün anavatanı olarak kabul edilen Çin’de farklı türler, varyeteler ve kültür çeşitleri yoğun olarak bulunmaktadır.
Çin kayıtlarında, şeftali kültürünün M.Ö. 2000 yıllarından beri bu ülkede yapıldığı belirtilmektedir. İran üzerinden batıya doğru, Anadolu ve Avrupa’ya yayılan şeftali bugün dünyanın her kıtasında ılıman iklim kuşağında yetiştirilmektedir. Meyvelerinin gösterişli olması ve zevkle yenilmesi, ağacının erken verime yatması, farklı dönemlerde olgunlaşan çeşitleri sayesinde yaz boyunca 4-5 ay gibi bir süre pazarda bulunabilir olması gibi özellikleri nedeniyle birçok meyve türüne göre daha geniş bir alanda yetiştirilmektedir. Meyveleri taze olarak tüketildiği gibi meyve suyu, konserve, marmelat ve reçel şeklinde de tüketilmektedir.
Dünya şeftali üretimi 18.500.000 tona ulaşmıştır. Asya kıtası 10.000.000 tonla dünya üretiminin yarıdan fazlasını sağlar. En fazla üretimi 8.000.000 tonla Çin yapmaktadır. Bu ülkeyi İtalya (1.726.000 ton), İspanya (1.225.000 ton) ve ABD (1.197.000 ton) izler. Türkiye 547.000 tonluk üretimi ile dünya ülkeleri arasında 6.sırada yer alır (FAO, 2009).
Türkiye’de Marmara, Ege, Akdeniz sahil bölgeleri ve Karadeniz bölgesinin bazı bölgeleri şeftali yetiştiriciliği için en uygun ekolojilere sahiptir. Bursa (140.000 ton), Mersin (69.000 ton), İzmir (53.000 ton), Çanakkale (42.000 ton) ve Aydın (22.000 ton) en fazla şeftali üreten illerdir (TUIK, 2009). Bu iller dışında Samsun, Amasya, Tokat, Adana, Hatay, Antalya ve Balıkesir gibi illerde de şeftali yetiştiriciliği yoğundur. Bursa yöresi gibi nispeten serin bölgelerde bazı yıllar çiçeklenme zamanında görülen ilkbahar geç donları verimi olumsuz etkilemektedir.
Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri
Şeftali hızlı gelişen ve erken meyveye yatan bir türdür. Genellikle sık dallanır ve yayvan bir taç oluşturur. Yoğun ışık isteyen bir tür olduğundan ağaca verilecek şekil ve budama yöntemleri çok önemli olup, ağacın her tarafındaki dalların iyi ışık alacak şekilde tacın oluşturulması gerekir. Her yıl budama yapılmadığında, ağaç 5-8 yıl gibi kısa sürede verimden düşer ve ömrünü tamamlar. Düzenli budandığında 20 yıla kadar ekonomik olarak verim alınabilir.
Çiçek tomurcukları o yıl süren sürgünlerde Temmuz ayında oluşmaya başlar. Ertesi ilkbaharda 1 yaşına girmiş olan bu sürgünler üzerinde çiçek açar. Bu nedenle bir yıl sonra ürün verecek yeni sürgünlerin ve çiçek tomurcuklarının oluşması için ağaçlar düzenli budanır ve bakım işlemlerine dikkat edilir. Meyve veriminin düzenli ve meyvelerin iyi beslenmesi için dallar 20-40 cm uzunluğunda olmalı ve boğumlarda çiçek tomurcuğu yanında dalda oluşan meyvelerin iyi beslenmesini sağlayacak sürgün tomurcukları da bulunmalıdır.
Çiçek tomurcukları açtığında bir tek çiçek çıkar. Çiçekleri erselik yapıdadır ve bir çiçekte 5 çanak yaprak, 5 taç yaprak, 15-20 adet erkek organ ve bir dişi organ bulunur. Taç yaprakları beyaz, pembe, alacalı ve kavuniçi renginde olabilir. Meyve eti sarı renkli olan çeşitlerde taç yaprağı kavuniçi rengindedir. Yaz sıcaklarının 35°C’nin üzerine çıktığı yerlerde çeşitlere bağlı olarak çiçeklerde birden fazla dişi organ oluşabilir. Bu, kalitesiz meyve oluşumuna neden olduğu için istenmez (Fotoğraf 1).
Fotoğraf 1 – Şeftali çiçekleri ve birden fazla dişi organlı çiçeklerde oluşan bitişik meyveler
Nektarinler ile şeftali meyveleri arasındaki fark nedir?
Şeftali gerçek bir meyvedir ve yalnız yumurtalığın gelişmesiyle meydana gelir. Aynı zamanda tek bir yumurtalıktan oluştuğu için basit meyve olarak da adlandırılır. Şeftali meyvesi botanik bakımdan drupa tipi bir meyvedir. Dıştan içe doğru ekzokarp (kabuk), yenen kısım mezokarp (meyve eti) ve sert kısım da endokarp olarak adlandırılır. Bu yapı nedeniyle bu tip meyvelere sert çekirdekli meyveler denir.
Meyveler genellikle küresel şekillidir. Bazı çeşitlerde ise meyve basık şekillidir ve bunlara domates şeftalisi denir. Çeşitler, meyve etinin çekirdekten ayrılma durumuna göre et şeftalileri ve yarma şeftaliler olarak da sınışandırılır.
Meyveler olgunlaştığında çeşide bağlı olarak yeşil olan kabuk zemin rengi sarı, yeşilimsi veya beyaz renkte olur. Üst renk ise parçalı veya sıvama kırmızı, pembe veya açık yeşil olabilir. Meyve eti çoğunlukla sarı renkte olup, beyaz (Mayıs Çiçeği, Carmen, Springtime), yeşil (Yeşil Türbe) ve kırmızı (Sangiano) olan çeşitler de bulunmaktadır.
Şeftalide Mayıs ayından başlayarak Eylül ayına kadar farklı tarihlerde olgunlaşan çeşitler bulunmaktadır. Ülkemizde yetiştirilen önemli çeşitler François, Early Crest, Springtime, Rich May çeşitleri çok erkenci; Dixired, Spring Lady, Royal Gem erkenci; Royal Glory, Redhaven, Red Top, Glohaven, Richhaven orta mevsim; Elegant Lady, Cresthaven, J.H. Hale geççi ve Monroe, Fawler, Rio Oso Gem çok geççi çeşitlerdir.
Döllenme Biyolojisi
Şeftali çeşitlerinin çoğu kendine verimlidir. Ancak daha iyi verim almak için bahçede aynı zamanda çiçek açan birkaç çeşide 3-4 sırada bir sıra yer vermekte yarar vardır. J.H. Hale ve June Elberta gibi bazı çeşitler kendine kısırdır. Bu çeşitlerde ya hiç çiçektozu oluşmaz ya da çiçektozu oluşumu azdır veya canlı değildir. Bu nedenle kısırlık gösteren çeşitler için bahçe içinde mutlaka tozlayıcı çeşit bulundurulmalıdır.
Döllenmenin sağlıklı ve yeterli olması için çiçeklenme zamanında havanın açık olması, sis, yağış ve aşırı rüzgarın olmaması ve bahçede arı bulundurulması gerekmektedir. Çeşide göre değişmekle beraber normal bir ürün için açan çiçeklerin %15’inin meyveye dönüşmesi yeterlidir.
Erkenci şeftali çeşitlerinde embriyo aborsiyonu görülür. Döllenme olduğu halde meyve eti gelişmesi baskısı nedeniyle embriyo gelişemez. Bazı erkenci çeşitlerde de meyve etinin hızlı gelişmesi, endorkarpın çatlayarak tohumun açıkta kalmasına ve bozulmasına neden olur.
Ekolojik İstekleri
İklim İstekleri
Şeftali değişik iklim koşullarına en iyi adapte olan meyve türlerinden biridir. Kışın gövdesi -35°C’ye kadar dayanabilirse de ekonomik yetiştiricilik kış aylarında sıcaklığın -20°C’ye düşmediği yerlerde yapılır. Düşük sıcaklıklarda özellikle ışıklanması iyi olmayan yıllık sürgünler zarar görür. Şeftali ağaçları sonbahar erken donlarından da zarar görebilir.
Şeftali çeşitlerinin kış dinlenme ihtiyacı (soğuklama) diğer ılıman iklim türlerine göre daha azdır. Soğuklama ihtiyacı genellikle 100-1000 saat arasında değişir; Fiorda Red (100 saat), Fiordasun (300 saat), Early Amber (350 saat), J.H. Hale, Redhaven ve Dixired (950 saat), Richhaven (1000 saat). Soğuklama isteği karşı lanmayan çeşitlerin çiçeklenmeleri düzensiz olur ve kuvvetli sürgünlerde uyanma gecikir.
Şeftali erken çiçek açtığından soğuk ılıman bölgelerde ilkbahar geç donlarından zarar görebilir. Uyanmaya başlayan tomurcuklar -6.6°C kadar dayandığı halde, açmış çiçekler -3.6°C ile -1.1°C’de, yeni oluşmuş meyveler ise -2.7°C ile -1.1°C’de zarar görebilir.
Çiçeklenme zamanındaki soğuk havalar arı faaliyetinin azalması nedeniyle döllenmeyi olumsuz etkiler. Şeftali yüksek yaz sıcaklarına dayanıklıdır. Meyve olgunlaşması ve çiçek tomurcuğu oluşumu yönünden diğer meyve türlerine göre daha fazla ışık ve sıcaklık ister. Yazı serin geçen yerlerde meyve yeterli ölçüde olgunlaşmaz. Ancak yaz aylarındaki 35°C’den yüksek sıcaklıklar bir çiçekte birden fazla dişi organ ve ikiz meyve oluşumuna neden olur.
Toprak İstekleri
Şeftali kazık köklü bir meyve türüdür. Bu nedenle derin ve hafif tınlı topraklarda daha iyi gelişir. Ağır ve nemli topraklarda iyi gelişmez. pH’sı yüksek ve kireçli topraklarda kloroz görülür. Bu gibi topraklarda şeftali x badem melezi olan ve kireçli topraklara dayanıklı olan GF677 ve Garnem anaçları kullanılmalıdır.
Bahçe Tesisi
Şeftali bahçeleri ülkemizde kapama bahçeler şeklinde tesis edilmektedir. Genellikle 6x6m veya 6x5m aralık ve mesafelerde kare veya dikdörtgen dikim sistemi uygulanır. Yeni kurulan şeftali bahçelerinde ilk bir-iki yıl fidanların gövdelerine yaklaşmamak şartıyla ara tarımı yapılabilir. Bu amaçla sebze, kavun, karpuz toprak yapı sı uygun ise çilek ve patates de yetiştirilebilir. Tahılların ve yoncanın yetiştirilmesi önerilmez.
Çoğaltma
Şeftali kendine verimli olmasına rağmen tohumla çoğaltıldığında genetik açılma göstererek çeşit özelliğini kaybeder. Şeftali çeşitleri tohumdan elde edilen çöğür anaçları üzerine yada GF677, Cadaman ve Garnem gibi veğetatif olarak çoğaltılan klon anaçları üzerine aşılanarak çoğaltılır. Tohum anaçlarından GF305 homojen çöğür verdiği, Nemaguard ve Shalil gibi anaçlar da nematoda dayanıklı oldukları için tercih edilir.
Ülkemizde, fidan üretiminde daha çok meyveleri geç olgunlaşan yabani şeftali ağaçlarından toplanan tohumlardan yararlanılır. Erken olgunlaşan çeşitlerin tohumları iye gelişmediği için çimlenmeleri iyi değildir. Geç olgunlaşan Lowel ve Elberta gibi kültür çeşitlerinin de tohumları kullanılmaktadır. Şeftali için badem çöğürleri özellikle kireçli ve hafif topraklarda anaç olarak kullanılabilir. Ancak badem nemli ve ağır topraklara şeftaliden daha hassastır. Şeftaliler erik ve kayısılara da aşılanabilirse de bu türler ile şeftaliler arasında çeşitlere bağlı olarak önemli derecede aşı uyuşmazlığı görülür.
ANAÇLARI
Tohum Anaçları: Tohumdan elde edilen anaçlardır.
Şeftali Çöğürü: Genellikle küçük çekirdekli yabani formlar mütecanis çöğür vermektedir. Alüvyonlu, süzek, sıcak topraklarda iyi gelişirler. Ağır ve kireçli topraklara ve nematodlara hassastırlar.
Nemaguard: Kendine verimli ve nemaguard adı verilen ağaçlardan elde edilmişlerdir. Nematodlara (Melodogyne incognita agrita, M. javanica) dayanıklı, tüm çeşitlerle uyuşması (affinite) iyi, ancak kloroza karşı hassastırlar.
GF 305: Fransa’da selekte edilmiştir. Kendine verimli olan bu anaç homojen çöğür vermektedir. Bütün şeftali çeşitleri ile affinitesi iyi olup, gelişmesi kuvvetlidir. Yaprak kıvırcıklığına (klok) dayanıklıdır. İyi drene edilmiş orta kuvvetteki topraklarda iyi gelişir, nematodlara mukavim olup, çimlenme oranı % 100 dür.
Şeftali Yozları: Homojen çöğür vermeleri nedeniyle, Amerika’da; Halford, Rutgers Red Leaf, Lowel ve Elberta kültür çeşitleri anaç üretiminde kullanılmaktadır. Ancak bunlar ağır ve kireçli topraklarda yetişememekteve nematoda dayanıksız bulunmaktadırlar.
Erik Çöğürü: Ağır, killi, taban suyu yüksek olan soğuk topraklarda kullanılırlar.Ancak, vegetatif faaliyet bunlarda erken sona erdiğinden, erik anaçlarına geç olgunlaşan şeftali çeşitleri aşılanmamalıdır. Erik anaçlarından en önemlileri; St. Julien çöğürleri, St julien Hybrit No 1, Myrobolan ve Damask çöğürleridir.
Badem Çöğürü: Bu anaç, kireçli ve çakıllı topraklar (PH>7) için uygundur. Şeftali çeşitleri ile affinitesi iyi değildir. Ağaçlar küçük ve verimsiz olup, kısa ömürlü olurlar.
Kayısı Çöğürü: Bu anaç, kurak iklim bölgelerinde ve kurak toprak şartlarında kullanılır. Kök-ur nematodlarına dayanıklı olup, şeftali çeşitleri ile uyuşumu iyi değildir.
Klon Anaçları: Şeftali yetiştiriciliğinde; badem x şeftali melezlemesinden elde edilen klon anaçları ile, erik klon anaçları da kullanılmaktadır.
Badem x Şeftali Melezleri
GF 677 Klonu: Çok kuvvetli olup, nematoda mukavimdir. % 12- 13 aktif kireç bulunduran topraklarda kullanılabilir. Kuru, kireçli ve bilhassa yamaç araziler için uygundur. Yeşil çelik ve doku kültürü ile üretilirler.
Hansen 2168 ve Hansen 536 klonları: Bu anaçlarda Gal nematodlarına dayanıklı olup, Kuzey ve Güney Afrika’da şeftali yetiştiriciliğinde önemli bir yere sahiptir. Bu melezler daha çok yorgun topraklarda kullanılabilirler. İtalya’dan yayılmış olup, doku kültürü ile çoğaltılırlar.
Erik Klon Anaçları
GF 43: Kuvvetli büyüyen bu anaç, tüm şeftali çeşitleri ile iyi uyuşan, Avrupa tipi verimli bir eriktir. Organik maddece zengin, kumlu-killi karakterdeki kuvvetli topraklar için uygun olup, yorgun topraklara elverişli değildir. Çelikle ve doku kültürü ile çoğaltılırlar.
Damask 1869: İtalya’da şeftali üretiminde kullanılan bir erik klonudur. Kloroz görülen ağır topraklar için uygundur. Üzerine aşılı ağaçların tacında % 20 oranında küçültme yapar, erken ve çokça çiçeklenir. Ancak, çöğür anacına göre meyveler daha küçüktür ve daha kısa ömürlüdür. Nectarinler için uygun olmayıp, çelik ve doku kültürü ile çoğaltılırlar.
Saint Julien GF 655-2: Kloroza meyilli, ağır ve kuru topraklarda iyi sonuç verir. Taşlı topraklar için uygun olmayıp, ağacın tacını % 30 oranında küçültür. Damask 1869 ve çöğürden daha az verimli olup, bol dip sürgünü verir. Üzerine aşılı olan çeşitlerde meyve küçük olur. Nectarinlerle uyuşumu iyi olup, doku kültürü ile çoğaltılırlar.
Tüm meyvelerde olduğu gibi, şeftalide de kendi tohum anacının üzerine aşılama yapıldığı taktirde; en iyi anaç-kalem uyuşumu, mükemmel ağaç ve meyve gelişimi elde edilebilmekte ve standart özelliklerini gösterme noktasında en iyi sonuç alınabilmektedir. Genel bir kural olarak; zaruret olmadığı müddetçe yetiştiricilikte, o türe ait klon yada çöğür anacı dışında başka bir anaç kullanılmamalıdır.
Kültürel İşlemler
Budama
Şeftali meyve türleri içinde budamaya en fazla olumlu tepki veren türdür. Ağaçlar ömrünün uzaması, meyve kalitesinin iyileşmesi ve verimin artması için her yıl düzenli budanmalıdır. Budanmayan şeftali ağaçları kısa sürede verimden düşer ve kurur.
Şeftali ağaçları için en uygun şekil goble’dir (Fotoğraf 2). Son yıllarda Y (Tatura) şekli de yaygınlaşmaya başlamıştır. Bunun dışında sık dikimde tek gövdeli şekiller de uygulanmaktadır. Bu şekillerin hepsinde de bölgenin iklim koşulları dalların sıklığını etkiler. Şeftali meyve türleri içinde en fazla ışığa ihtiyaç duyan türdür. Nemli ve ışıklanması az olan bölgelerde daha seyrek dallanma, kurak ve ışığı bol yerlerde de daha sık dallanma sağlanmalıdır.
Fotoğraf 2 – Doğru uygulama yapılmış goble şekli
Şeftali ağaçlarında ağacın iç ve alt kısımlarda oluşan dallarının iyi ışık almasını ve çiçek tomurcuğu oluşumunu sağlamak için ana dalların uçlarında fazla dal bırakılmamalıdır. Bunun için gelişmeye bağlı olarak Mayıs ve Haziran aylarında yaz budaması, kış aylarında da normal budama yapılması gerekir.
Sulama
Meyvelerin olgunluk tarihinden 3-4 hafta evvel yapılan sulamalar, en güzel sonucu verirler. Meyvelerin büyüklük, lezzet ve renkleri mükemmel olur. Toprağın işlenen kısmından aşağı doğru 10 cm’lik kısmı kuruduğunda, sulama zamanı gelmiş demektir. Sulamanın bir defada bolca suyla yapılması en uygun sulama şeklidir. Günün sabah ve akşam saatlerinde sulama yapılması, hem ağacın faydalanması ve hem de su ekonomisinin sağlanması yönünden önemlidir.
Ayrıca taban suyu seviyesi kesinlikle yüksek olmamalıdır. Bu derinliğin en az 2 m veya daha fazla olması istenir.
Gübreleme
Şeftali ağaçları çabuk gelişen ve çok verimli ağaçlardır. Çabuk gelişme ve yüksek verimde iyi bir beslenmeyi gerektirir. Aksi halde ağaçlarda gelişme yavaşlar ve durur. Bu bahçelerde; çiftlik gübresi ve yeşil gübrelerle birlikte ticari gübrelerde kullanılmalıdır. Gübreleme oranı; ağacın yaşı, verim durumu, topraktaki besin maddeleri miktarı ve ekoloji ile yakından ilgilidir. Bu nedenle yapılacak yaprak ve toprak analizleri doğrultusunda kimyasal gübreleme yapılmalıdır. Bu şekilde en ekonomik ve en uygun gübreleme yapılmış olacaktır.
Gübrelemenin ağaçtaki ve üründeki başarısı, budama ve meyve seyreltmesinin iyi olmasına bağlıdır. Genel olarak, 2-3 yılda bir dekara 1-2 ton yanmış çiftlik gübresi uygulaması idealdir. Verilemediği zamanlarda da uygun bir yeşil gübre bitkisi ekilerek, toprağa karıştırılabilir.
Azot noksanlığında; yaprak damar ve damar aralarında sararma olmakta, gelişme durmakta ve meyveler küçük kalmaktadır.
Fosfor noksanlığında; tesbiti güç olmakla birlikte, yıllık sürgünlerin dip yapraklarında renk koyulaşmakta ve bronz renk almaktadır.
Potas noksanlığında; yıllık sürgünlerin orta kısımlarındaki yaprakların damarlarında kırışıklıklar meydana gelmektedir. Bu yapraklar yırtılarak, uzun süre dallarda kalırlar
Demir noksanlığında; ilkbaharda yıllık sürgün uçlarındaki yapraklarda sararmalar görülür. Yaprak damarları yeşil renkte olup, kloroz denilen sararmalar oluşur. Bunun için demir içerikli bitki besin maddeleri ile gübrelenmelidir.
Hastalık ve Zararlılarla Mücadele
Şeftalinin en önemli hastalıları kök kanseri, külleme, yaprak delen (çil hastalığı) ve yaprak kıvırcıklığı hastalıklarıdır. En önemi zararlıları ise yaprak bitleri, kabuklu bitler ve Akdeniz meyve sineğidir. Hastalık ve zararlıları önlemek için öncelikle kültürel tedbirler alınmalı, gerekiyorsa ilaçlı mücadeleye başvurulmalıdır.
Önemli Hastalıklar:
- Monilya (mumya) hastalığı
- Yaprakdelen (çil)
- Şeftali küllemesi
- Şeftali yaprak kıvırcıklığı (Klok)
- Bakteriyel kanser ve zamklanma
Önemli Zararlılar:
- Fidan dip kurtları
- Şeftali filiz güvesi
- Şeftali virgül kabuklu biti
- Doğu meyve güvesi
- Kök-ur nematotları
- Yaprak bitleri
- Şeftali gövde kanlı biti