Tarımsal sulamalarda su, toprağa değişik yöntem ve sistemlerle verilebilir. Günümüzde daha az sulama suyu, az işçilik, drenaj ve tuzluluk sorunu yaratmayacak, verim ve kaliteyi arttıracak sulama sistemlerinin kullanımının önemi her geçen gün artmaktadır.
Son yıllarda dünyada, özellikle plastik ve makine endüstrisinde ki gelişmeler ile su ve enerjiden daha fazla tasarruf yapılmıştır. Böylece daha ekonomik ve daha etkin yeni sulama teknolojileri geliştirilmiştir.
Özellikle sık yetişen tarla bitkilerinde kullanılan tamburalı hareketli sulama makinesinin; çok az işgücü gereksinimi, sulama dozlarının bölümünün kolay olması, ürün kayıplarının az olması, sulama sonunda ekipmanın tarlada kalmaması, rüzgarsız ortamda su dağılımının çok iyi olması ve ekipmanların çalınmasının zor olması gibi avantajları vardır.
Tek başlıklı hareketli yağmurlama sulama sistemi, hareketli sulama makinesinden oluşur.Bu makineler “tamburalı sulama makineleri” olarak adlandırılır. Sistem; sulama motopompu, filtre, su sayacı, emici ve bağlantı hortumları, PE boru, sulama makinesi ve başlıktan oluşur. Sistem, motopomptan sonra çıkan sulama suyunun basıncı ile hareket eder. Belli bir basınçta makine gövdesine aktarılan su, dişli sistemini harekete geçirir. Burada oluşan kuvvet, bir zincir sistemi ile üzerinde polietilen borunun sarılı bulunduğu tamburayı harekete geçirir. Tambura üzerindeki ana boru, istenilen mesafede uzatılır. Sistem çalışmaya başladıktan sonra, sabit bir yerde duran makinenin tamburası istenilen hızda döndürülür.
Uzatılan boru tamburanın dönmesi ile makinenin gövdesine sarılır, böylece hareket sağlanır. İstenilen ekipmanlardan;, tek jet başlıklar, fıskiyeler ve mini sprinkler ana borunun uç kısmına monte edilerek gerekli kaliprasyon çalışmasından sonra sulama yapılabilir. Bu sistemde sulama, basınç, makine hızı ve başlık çapına bağlıdır.
Makine üzerinde suyun basıncını kontrol eden el freni ile hız ve basınç göstergeleri vardır. Bu göstergelerden yaralanarak tamburanın dönme hızı azaltılıp arttırılabilir. Buna bağlı olarak da yağmurlama görevi yapan başlığın makineye doğru hareket hızı değiştirilebilir. Başlık büyüklüğü, hız ve basıncın farklı boyutlardaki çalışması ile istenilen sulama suyu miktarı sağlanır.
DAMLA SULAMA YÖNTEMİNDE FERTİGASYON SİSTEMİ
Dünya’ da fertigasyon uygulaması yağmurlama ve damla sulama tekniklerinin gelişmesi ile başlamıştır. Gübrelerin sulama suyu ile birlikte verilmesi tekniği ilk kez 1960′ lı yıllarda ahır atıklarının yağmurlama sulama sistemleri ile arazilere uygulanmasında kullanılmıştır. Sulama sistemlerinin içine bitki besin elementlerinin fertigasyon veya diğer kimyasal maddelerin kemigasyon yöntemi ile verilmesi, işlemin etkinliği ve kolaylığından dolayı yakın zamanlarda giderek geniş uygulama alanları bulmuştur. Bitki besin maddeleri, sulama suyuna karıştırılarak bir sistem aracılığıyla uygulanan, belki de ilk argo kimyasal maddelerdir.
Ülkemizde üretici düzeyinde, gübrelerin sulama suyu ile karıştırılarak birlikte kullanımı fazla yaygınlık kazanmamıştır. Ancak Harran Ovası’ nda ilk gerçekleşen ürün deseninde pamuk % 90′ lara ulaşmıştır. Dolayısı ile ovada pamuk, hakim bitki özelliğindedir.
Bu nedenle geleneksel sulama yöntemlerinin uygulanmasının sürdürülmesi durumunda uzun vadede suyun yetmeyeceği açık bir gerçektir. Yöredeki su kaynaklarının optimum kullanılması yaşamsal önem arz etmektedir. Bu nedenle Harran Ovası’ nda suyun daha etkin kullanılmasına, aynı zamanda gübrenin su ile birlikte verilmesine imkân sağlayan modern sulama tekniklerinden damla sulama sistemlerinin yörede özendirilmesi gerekir. Bitkinin ihtiyaç duyduğu besin elementleri damla sulama sistemi aracılığı ile istenilen dozda bitki kök bölgesine doğrudan uygulanabilir. Gelişmiş ülkelerde son yıllarda giderek yaygınlaşan bu uygulama bitkinin hem gübrelerden hem de sulama suyundan en yüksek düzeyde yararlanmasını sağlar.
Fertigasyon sisteminde bitki besin maddeleri, gerekli olan konsantrasyonlarda her sulamada sürekli uygulanabildiği gibi, belirli aralıklarla da uygulanabilir. Bu yaklaşımla gübre yıkanması, özellikle azot en aza indirilmiş, gübre kullanımının bitki gelişmesine göre kolayca değiştirilip düzenlemesi olanaklı hale gelmiş, gübrelerden ileri gelen kök bölgesi tuzluluğu çok düşük düzeylere indirilerek çok yüksek verim alınmıştır. Ayrıca, fertigasyon yöntemi ile tuza çok duyarlı bitkilerin geliştirilip üretilmesi sağlanmıştır. Fertigasyon yöntemi ile su ve toprak kirlenmesi en az düzeye indirildiğinden; sürdürülebilir tarım teknikleri ile de uyum içerisinde olduğu kabul edilir.
Fertigasyon yönteminin etkin kullanımı için öncelikle bitkilere ilişkin uygun sulama ve gübreleme programlarının elde edilmesi gerekir. Çünkü fertigasyonda gübreleme ve sulamanın birlikte düşünülmesi gerekir. Bu nedenle sulama ve gübreleme yöntemindeki yanlışlıklar, fertigasyondaki başarıyı engeller. Araştırmada kullanılacak fertigasyon tüm dünyada yeni bir sulama teknolojisi olarak ele alınır.
Fertigasyon en iyi biçimde damla sulama yönteminde uygulanır. GAP bölgesinde ve diğer bölgelerde ki çalışmalar da bu doğrultuda yapılmaktadır.
Damla yönteminde su, toprak yüzeyinden çok düşük basınçlı bir boru sistemiyle damlatıcılara kadar iletilir. Su, damlatıcılardan saatte birkaç litrelik çok küçük damlalar halinde bitki çevrelerine veya bir lateral boyunca ince bir hat halinde toprağa verilir.
Bir damla sulama sistemi genel olarak su kaynağı, kontrol ünitesi, ana boru hattı, yan boru hattı, lateral boru hattı ve damlatıcılardan oluşur.
Damla sulama sistemi her türlü su kaynağından yararlanma olanağı sağlar. Ancak kullanılacak suyun sediment ve yüzücü içermemesi istenir. Eğer böyle maddeler taşıyorsa kullanmadan önce temizlenmesi gerekir.
Kontrol ünitesi; pompa birimi, basınç düzenleyici, filtreler, gübre tankı ve vanalardan oluşur.
Pompa birimi, sistemin işletme basıncını sağlar. İhtiyaca ve su kaynağının tipine bağlı olarak seçilir.
Basınç düzenleyici, sistemin lateral boyunca sabit basınçla çalışmasını sağlar.
Filtreler, hidrosiklon, kum-çakıl filtresi ve elek filtreden oluşur. Damla sulama sisteminde değişik tip ve özellikte filtre kullanılır.
Hidroksiklon, suda bulunan kum gibi ağır parçacıkları çökertmede kullanılır.
Kum-çakıl filtresi, genellikle bir ank içerisine konulan değişik çapta volkanik çakıl ve kaba kumdan oluşur. Hidrosiklondan geçen yüzücü yabancı maddeleri temizlemede kullanılır.
Elek filtre, damlatıcıların tıkanmasına neden olabilecek yabancı maddelerin tutulması amacıyla kullanılır. Genellikle ana boru girişi ve gübre tankı arasına monte edilir.
Gübre tankı, sisteme gübre enjekte etmek amacıyla kullanılan bir tanktır. Değişik sistem ve büyüklükte imal edilebilir. Ülkemizde genellikle doğrudan ana boruya bağlanan ve vanalarla kontrol edilen sistem kullanılır. Tank içine konsantre sıvı gübre konularak gübreleme yapılır. Damla sulama sisteminde katı gübrenin önce verilmesi, daha sonra damla sulama ile sulanması gübre kullanım randımanını düşürür.
Vanalar, suyun sisteme verilmesi, ana boru, yan boru ve laterallere dağıtılması, kum filtre tankının temizlenmesi ve gübre solüsyonunun sisteme enjekte edilmesini sağlamak amacıyla kullanılır.
Ana boru hattı, suyun tarladan alt bölümlere iletilmesini sağlar. Toprağa gömülü olarak veya yüzeye döşenebilir. Genellikle PVC, PE ve demir borular kullanılır. Çapları sistemin kapasitesine göre değişir.
Yan boru hattı, laterallerin doğrudan ana boruya bağlanması durumunda ortaya çıkan zorlukları gidermek amacıyla düzenlenir. Yan boru hattı, suyu ana boru hattından alarak bir lateral grubuna dağıtır. Çapı laterallerin hizmet ettiği alana göre değişir. Toprağa gömülü olarak veya yüzeye döşeme şeklinde plânlanabilir.
Lateral boru hatları üzerine damlatıcıların yerleştirildiği yan boru hattından suyu alarak damlatıcılara ileten boru hatlarıdır. Toprak üzerine döşeneceğinden yumuşak polietilen malzemeden imal edilmiş olmalıdır. Değişik tip ve şekillerde imal edilenleri vardır. Çapları bitki sıklığı, lateral uzunluğu, damlatıcı debisi ve arazinin topoğrafik özelliklerine bağlı olarak değişir.
Damlatıcılar, sistemin en önemli ve titizlikle seçilmesi gereken bölümüdür. Laterallerden basınçla gelen su, damlatıcı içinde kırılarak sıfır basınçla çıkar ve böylece damlama olayı gerçekleşir.
Bir damlatıcıda aranan özellikler şunlardır;
– Debisi, küçük basınç değişmelerinden etkilenmemelidir,
– Değişmeyen ve düşük debiye sahip olmalıdır,
– Tıkanma sorunu azaltmak amacıyla kesit alanı büyük olmalı ve bakımı kolay yapılabilmeli,
– Dayanıklı olmalı,
– Ucuz olmalıdır.
Damlatıcılar değişik tip ve özellikte yapılır. Genellikle lateral üzerine geçik ve laterale boylamasına geçik olarak iki tip vardır. İmalatında PVC, PE, ABC maddelerinden biri kullanılır.
Damlatıcılar için 1 atmosferden daha düşük işletme basınçları hesaplanmaladır.
Damla sulama yöntemiyle; buharlaşmave akış kaybı minimum düzeyde tutulur, kontrollü su verilir, etkin bir toprak havalandırması sağlanır, toprak yüzeyinin minimum ıslanması nedeniyle bitki hastalık ve zararlılarının gelişmesi önlenir ve gübre düzenli uygulanır.